Tuổi thọ trung bình ở nước ta tăng nhanh, đạt 73,6 tuổi vào năm 2021 (nam là 71 tuổi, nữ 76 tuổi) và cao hơn mức trung bình trong khu vực Đông Nam Á. Tuy nhiên, số năm sống khỏe mạnh chỉ đạt 64 tuổi. Chỉ số phát triển con người của Việt Nam tăng qua các năm, đứng thứ 117/189, nhưng Bộ Y tế nhận định chỉ số này chưa cao, chậm cải thiện.

Nước ta cũng chưa có giải pháp đồng bộ phát huy lợi thế của thời kỳ “dân số vàng” và thích ứng với già hóa dân số, dù là quốc gia có tốc độ già hóa thuộc top nhanh nhất thế giới.

“Tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh tăng nhanh, đã ở mức nghiêm trọng”, ông Tú cho hay. Mức thông thường của tỷ số này là 104-106 bé trai/100 bé gái.  Trong khi đó, năm 2022, tỷ số này ở nước ta là 113,7 (không đạt mục tiêu đề ra là 111,4). Thậm chí, một số địa phương có tỷ số giới tính khi sinh ở mức rất cao như Nghệ An (116,6), Sơn La (117)…

Việt Nam đang là quốc gia có tỷ số giới tính khi sinh cao thứ 3 ở khu vực châu Á, sau Trung Quốc và Ấn Độ. Một báo cáo năm 2020 cho thấy 24 tỉnh/thành có tỷ số này dưới 109; 18 địa phương có tỷ số từ 109-112; 21 tỉnh còn lại có tỷ số trên 112.

Tổng cục Dân số chỉ ra nhiều nguyên nhân của việc chưa đạt kế hoạch. Trong đó, mất cân bằng giới tính khi sinh theo hướng thừa nam thiếu nữ tăng nhanh, đã ở mức nghiêm trọng và ngày càng lan rộng, cả thành thị và nông thôn.

Bên cạnh đó, tâm lý ưa thích con trai và mong có con trai trong gia đình quy mô nhỏ; lạm dụng khoa học - công nghệ; thực thi các quy định pháp luật chưa nghiêm đã làm trầm trọng hơn tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh.

Tổng cục Thống kê dự báo đến năm 2034, nếu tỷ số giới tính khi sinh của Việt Nam không giảm, nước ta sẽ “dư thừa” 1,5 triệu nam giới lứa tuổi 15-49; đến năm 2059 con số này là 2,5 triệu.

Dư thừa nam giới tức là sẽ ngày càng có nhiều nam giới khó kiếm được vợ, từ đó làm gia tăng nạn buôn người và bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em gái. Điều này sẽ dẫn đến những hệ lụy khó lường về mặt xã hội, kinh tế, thậm chí cả an ninh chính trị, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của đất nước.

Một thách thức khác của công tác dân số là mức sinh có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê năm 2022, tổng tỷ suất sinh (số con trung bình của một phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ) là 2,01 con. Tuy nhiên, thực tế, những nơi có điều kiện kinh tế khó khăn vẫn sinh nhiều con trong khi vùng kinh tế phát triển, có điều kiện chăm sóc, nuôi dưỡng tốt lại sinh ít con.

Trong khi TP.HCM, Đồng Tháp, Bà Rịa - Vũng Tàu... mức sinh chưa đến 1,4 con/phụ nữ thì tại Hà Tĩnh, Nghệ An, mỗi phụ nữ lại sinh gần gấp đôi.

Đáng chú ý, trong nhóm 21 tỉnh/thành có mức sinh thấp, mức sinh chưa có xu hướng tăng, thậm chí một nửa số tỉnh còn tiếp tục giảm, số còn lại mức sinh có xu hướng chững lại. Nhiều tỉnh đang ở mức sinh cao đã giảm về mức sinh thay thế.

Chỉ 1,5% dân số Việt Nam tham gia hiến máu

- Phó Giáo sư Đặng Thị Cẩm Hà, tác giả của chuỗi công trình nghiên cứu xử lý đất nhiễm dioxin do Mỹ sử trong chiến tranh tại Việt Nam chia sẻ những trăn trở trong công việc và chuyện dạy con.

Cả đời vì xã hội

Giản dị trong bộ áo dài “13 năm nay mặc vẫn đẹp” – như chính lời bà vui vẻ tâm sự khi đến nhận giải Kovalevskaia, PGS Đặng Thị Cẩm Hà khiến nhiều người cảm phục bởi cả cuộc đời gắn bó với khoa học với tâm niệm “làm để tu nhân tích đức”.

Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan (thứ 2, từ trái sang) và bà Trương Thị Mai (phải), Ủy viên Bộ Chính trị, Trương ban Dân vận Trung ương trao giải Kovalevskaia cho PGS. Đặng Thị Cẩm Hà (thứ 2, từ phải sang) và TS. BS. Phạm Thị Ngọc Thảo (trái).

PGS.TS Đặng Thị Cẩm Hà sinh năm 1952. Bà nguyên là Trưởng phòng Công nghệ sinh học môi trường, Viện Công nghệ sinh học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam.

Đến nay, bà đã chủ nhiệm gần 30 đề tài, dự án, nhánh đề tài các cấp; công bố hơn 146 công trình khoa học công nghệ trong và ngoài nước.

Nhiều công trình nghiên cứu của bà và các đồng nghiệp thực hiện đã mang lại hiệu quả cao trong đời sống xã hội.

Được sang nước ngoài học tập nghiên cứu từ năm 17 tuổi với PGS.TS Cẩm Hà là điều may mắn khi được theo học và giúp việc những giáo sư nghiên cứu hàng đầu thế giới về di truyền phân tử.

Về VN, bà và các cộng sự đã tạo nên 4 công trình có tác dụng làm sạch môi trường ô nhiễm dầu, dioxin, mang tính ứng dụng cao do thân thiện môi trường và chi phí thấp.

Công nghệ làm sạch dầu ô nhiễm ở các môi trường sinh thái khác nhau bằng công nghệ phân hủy sinh học (bioremediation) được tạo ra từ năm 1998 đến nay vẫn hoạt động tốt tại 5 kho dầu lớn nhất của khu vực miền Bắc thuộc Công ty Xăng dầu B12. Nhờ công nghệ được thực hiện có hiệu quả trong xử lý nước, chất thải rắn nhiễm dầu, sau 17 năm hoạt động liên tục, quy trình công nghệ và các chế phẩm (Oilcleanser 1 và Oilcleanser 3) vẫn được duy trì.

Dù đơn vị này đã nhận được quyết định phải di dời khỏi Vịnh Hạ Long, nhưng do nước và các chất rắn ô nhiễm dầu khác đã được kiểm soát cẩn thận bởi công nghệ phân hủy sinh học, nên doanh nghiệp đã không bị rời đi và còn được mở rộng, đứng vững cho đến ngày nay (năm 2016).

PGS.TS Đặng Thị Cẩm Hà.

Công nghệ xử lý màu thuốc nhuộm bằng hoạt tính bằng tổ hợp các enzyme laccase giúp loại bỏ từ 20-96% các màu thuốc nhuộm dùng để nhuộm vải ở Việt Nam, có thể ứng dụng không chỉ cho xử lý màu thuốc nhuộm mà còn xử lý cả các chất ô nhiễm nồng độ thấp.

Đặc biệt, chuỗi công trình nghiên cứu xử lý đất ô nhiễm chất dioxin do Mỹ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam tại Đà Nẵng và Biên Hòa bằng công nghệ phân hủy sinh học đã được thực hiện 10 năm nay với kết quả được đánh giá rất cao. Hiện chưa có công bố nào trên thế giới về khử độc đất nhiễm dioxin có hiệu quả bằng công nghệ sinh học và thực hiện ở hiện trường quy mô lớn như ở Việt Nam. 

Với kết quả này, ''Quy trình xử lý đất ô nhiễm dioxin bằng phương pháp phân hủy sinh học'' đã được Cục Sở hữu trí tuệ, Bộ Khoa học và Công nghệ cấp Bằng độc quyền sáng chế cho Viện Công nghệ sinh học. Hiện nay, viện đã được cho phép lập dự án để mở rộng quy mô.

Nhận giải Kovalevkaia, PGS Cẩm Hà chia sẻ "vô cùng tự hào nhưng nhận xong lại phải suy nghĩ nhiều lắm”.

Điều bà trăn trở là hiện nay do rất nhiều lý do khách quan mà công nghệ trên chưa được sử dụng để khử độc cho toàn bộ đất bị ô nhiễm chất độc hóa học ở Việt Nam dù chi phí thấp, hiệu quả cao.

"Làm khoa học ai cũng có lòng tham một chút, muốn công trình của mình được áp dụng rộng rãi hơn”– PGS.TS Cẩm Hà chia sẻ.

Người mẹ hết lòng vì con

Vừa làm khoa học, vừa quản lí, PGS Cẩm Hà thừa nhận: “Nếu không có gia đình hoàn toàn ủng hộ, phụ nữ làm khoa học khó mà thành công”.

PGS.TS Đặng Thị Cẩm Hà. (Ảnh: Lê Văn).

Những tháng năm nghiên cứu ở nước ngoài xa nhà, có hậu phương vững chắc là gia đình, ông bà lo chăm hai con trai. Trở về nước, hàng năm, PGS lại tất bật với những chuyến đi thực địa. Tính ra, có năm thời gian đi công tác của người phụ nữ này phải đến 3-4 tháng.

Chồng làm bác sĩ, thường xuyên vắng nhà nên hai con trai vì thế cũng sớm học được tính tự lập từ nhỏ.

Trần Văn Minh, con trai út (sinh năm 1991) tâm sự: “Anh em tôi biết tự nấu ăn, chăm cho nhau khi mới lên 6-7 tuổi được rèn có lắm. Làm khoa học không theo giờ hành chính. Có khi bố mẹ thức cả đêm trên viện để làm khoa học, sáng về sớm với con rồi lại đi ngay”.

Minh nhớ có lần bị ốm. Bố mẹ thì đi công tác. Bà ngoại về quê. Anh cũng không ở nhà. Minh nghĩ ốm nhẹ nên không gọi ai. May thay khi đó có ông nội lên chơi. “Bực quá, ông gọi cả bố mẹ về rồi kể tội".

Hay hồi 14 tuổi, Minh phải nằm viện 1 tháng, mẹ cũng chỉ xin nghỉ được 2 tuần chăm con. Bố làm ở bệnh viện, Minh cũng tự lo cho bản thân để mẹ dành thời gian làm khoa học.

Minh vẫn nhớ có lần nghỉ hiếm hoi, để chiều lòng 3 bố con, mẹ Hà đã nấu đủ 3 nồi canh để phục vụ sở thích của mỗi người.

"Mẹ biết đủ từ thêu thùa, may vá, nấu ăn. Việc nào cũng giỏi, chỉ là có ít thời gian” – Minh tâm sự.

“Mẹ dạy cho chúng tôi sự nghiêm túc trong công việc, không bao giờ đầu hàng khó khăn. Trong nhà, bố mẹ tiếp nhận mọi ý kiến của các con và bàn bạc, thống nhất chứ không áp đặt” – cậu con trai út chia sẻ.

Thậm chí, như PGS Cẩm Hà còn vui vẻ chia sẻ: Bà cũng thường xuyên gần gũi tư vấn chuyện tóc tai, ăn mặc của con sao cho thời trang hay chuyện “làm sao để cưa đổ nàng” mỗi khi con cần đến.

• Văn Chung

• Ảnh: Lê Văn
  

Ông chủ vạch 6 đường trên thỏi vàng hình chữ nhật sao cho 7 phần bằng nhau. Lúc này, ông chủ chỉ cần 2 nhát cắt để cắt thành 3 phần 1/7, 2/7, 4/7 của thỏi vàng.

Ngày thứ 1: Đưa cho người hầu 1/7 thỏi.

Ngày thứ 2: Đưa cho người hầu 2/7 thỏi và lấy lại 1/7 thỏi.

Ngày thứ 3: Đưa cho người hầu 1/7 thỏi.

Ngày thứ 4: Đưa cho người hầu 4/7 thỏi và lấy lại 2 phần 1/7, 2/7 thỏi.

Ngày thứ 5: Đưa cho người hầu 1/7 thỏi

Ngày thứ 6: Đưa cho người hầu 2/7 thỏi và lấy lại 1/7 thỏi.

Ngày thứ 7: Đưa cho người hầu 1/7 thỏi.

Bài toán này khá giống với việc phát hành tiền tệ. Ví dụ: Với mệnh giá dưới 100.000 đồng, Ngân hàng nhà nước chỉ cần in 3 loại tiền mệnh giá 10.000, 20.000, 50.000 đủ để hoán đổi thành các loại tiền mệnh giá khác mà không cần phải in tất cả chúng.